Ἄν καὶ ὁ βιομηχανικὸς καπιταλισμὸς ἔχει μελετηθεῖ ἐπισταμένα, ὁ χρηματοπιστωτικὸς δὲν εἶναι ἰδιαίτερα γνωστός – καὶ ὑπάρχουν λόγοι ποὺ κρατήθηκε μακριὰ ἀπὸ τοὺς προβολεῖς λόγῳ τῆς ἐξαιρετικὰ καταστροφικῆς του (παρα)φύσης. Στὴν προηγούμενη δεκαετία ἦταν ὁ Γάλλος φιλόσοφος Ἀλαῖν ντὲ Μπενουὰ ποὺ δημοσίευσε τὴν πιὸ συγκροτημένη μελέτη μὲ ἀφορμὴ – καὶ ἀντικείμενο – τὴν χρηματοπιστωτικὴ κρίση τοῦ 2008, στὸ βιβλίο του «Στὸ Χεῖλος τῆς Ἀβύσσου», ἀσκῶντας σφοδρὴ κριτικὴ στὴν ἰδεολογικὴ ἐμμονὴ τῶν τότε κυβερνώντων στὴν Εὐρώπη. Παρουσιάσαμε ἕνα ἀπόσπασμα σὲ μετάφραση, Τὸ Ἐλεύθερο Ἐμπόριο καὶ ὁ Προστατευτισμός τὸ 2016.
Τὸ κείμενο ποὺ ἀκολουθεῖ εἶναι μετάφραση ἐνὸς πρόσφατου πολὺ ἐνδιαφέροντος ἄρθρου, ποὺ πραγματεύεται τὰ χαρακτηριστικὰ καὶ τοὺς κύκλους κρίσης τοῦ χρηματοπιστωτικοῦ καπιταλισμοῦ, τὴν προέλευσή του καὶ τὴν ἀναπόφευκτη κατάρρευση τῶν ΗΠΑ. Ὁμολογουμένως ἔκανε μεγάλη αἴσθηση καὶ θὰ καταλάβετε γιατί.
Ὁ θάνατος τῶν αὐτοκρατοριῶν: Ἡ κατάρρευση τῆς ἡγεμονίας τῶν ΗΠΑ καὶ τὰ ἐπακολουθά της εἶναι ἀναπόφευκτα.
Ἡ στροφὴ ἀπὸ τὴν ἐπέκταση, τὴν παραγωγὴ καὶ τὸ ἐμπόριο πρὸς τὸν δανεισμὸ καὶ τὴν κερδοσκοπία ἐπιτάχυνε τὴν ἐδῶ καὶ αἰῶνες παρακμή.
Ἄρθρο τοῦ Χένρυ Τζόνστον, Russia Today (RT), 3 Ἀπριλίου 2024.
Ἕνα ἀπὸ τὰ περίεργα χαρακτηριστικά του ἀμερικανικοῦ τοπίου εἶναι τὸ γεγονὸς ὅτι ἐπὶ τῶν ἡμερῶν μας ἡ χρηματοπιστωτικοποίηση τῆς οἰκονομίας καταδικάζεται εὐρέως ὡς νοσηρή, ἀλλὰ ἐλάχιστα γίνονται γιὰ νὰ ἀντιστραφῇ. Ὑπῆρξε μία ἐποχή, στὶς δεκαετίες τοῦ ’80 καὶ τοῦ ’90, ὅταν ὁ καπιταλισμὸς μὲ κινητήριο δύναμη τὴν χρηματοπιστωτικὴ ὑποτίθεται ὅτι θὰ ἐγκαινίαζε μία ἐποχὴ καλλίτερης κατανομῆς τῶν κεφαλαίων καὶ μίας πιὸ δυναμικῆς οἰκονομίας. Δὲν εἶναι μιὰ ἄποψη ποὺ ἀκούει κανεὶς συχνὰ πιά.
Ἄρα, ἐὰν ἕνα τέτοιο φαινόμενο ἀντιμετωπίζεται ἀρνητικὰ στὸν μέγιστο βαθμὸ, ἀλλὰ δὲν τροποποιεῖται, τότε ἴσως δὲν πρόκειται ἁπλῶς γιὰ ἀποτυχία τῆς χάραξης πολιτικῆς, ἀλλὰ μᾶλλον γιὰ κάτι βαθύτερο – κάτι πιὸ ἐγγενὲς στὴν ἴδια τη δομὴ τῆς καπιταλιστικῆς οἰκονομίας.
Εἶναι φυσικὰ δυνατὸν νὰ ἐπιρρίψῃ κανεὶς τὴν εὐθύνη γιὰ αὐτὴ τὴν κατάσταση στὴν σημερινὴ σοδειὰ τῶν κυνικῶν καὶ διψασμένων γιὰ ἐξουσία ἐλὶτ καὶ νὰ σταματήσῃ ἐκεῖ τὴν ἀνάλυσή του. Ἀλλὰ μία ἱστορικὴ ἐξέταση ἀποκαλύπτει ἐπαναλαμβανόμενες περιπτώσεις χρηματοπιστωτικοποίησης ποὺ παρουσιάζουν ἀξιοσημείωτες ὁμοιότητες, γεγονὸς ποὺ ὀδηγεῖ στὸ συμπέρασμα ὅτι ἴσως ἡ δυσχερὴς θέση τῆς ἀμερικανικῆς οἰκονομίας τὶς τελευταῖες δεκαετίες δὲν εἶναι μοναδικὴ καὶ ὅτι ἡ διαρκῶς αὐξανόμενη δύναμη τῆς Οὐὼλ Στρῆτ ἦταν κατὰ κάποιον τρόπο προδιαγεγραμμένη.
Παρουσιάζοντας τὸν Τζιοβάννι Ἀρρίγκι (Giovanni Arrighi): Ἡ χρηματοπιστωτικοποίηση ὡς κυκλικὸ φαινόμενο
Στὸ πλαίσιο αὐτὸ ἀξίζει νὰ ἐπανεξετάσουμε τὸ ἔργο τοῦ Ἰταλοῦ πολιτικοῦ οἰκονομολόγου καὶ ἱστορικοῦ τοῦ παγκόσμιου καπιταλισμοῦ Τζιοβάννι Ἀρρίγκι (1937 – 2009). Ὁ Ἀρίγκι, ὁ ὁποῖος συχνὰ ἁπλουστευτικὰ κατατάσσεται ὡς μαρξιστὴς ἱστορικός, χαρακτηρισμὸς μᾶλλον περιορισμένος δεδομένης τῆς εὐρύτητας τοῦ ἔργου του, διερεύνησε τὴν προέλευση καὶ τὴν ἐξέλιξη τῶν καπιταλιστικῶν συστημάτων ποὺ χρονολογοῦνται ἀπὸ τὴν Ἀναγέννηση καὶ ἔδειξε πῶς ἐπαναλαμβανόμενες φάσεις χρηματοπιστωτικῆς ἐπέκτασης καὶ κατάρρευσης συνοδεύονται ἀπὸ εὐρύτερες γεωπολιτικὲς ἀναδιαμορφώσεις. Κεντρικὴ θέση στὴν θεωρία του κατέχει ἡ ἄποψη ὅτι ὁ κύκλος τῆς ἀνόδου καὶ τῆς πτώσης κάθε διαδοχικοῦ ἡγεμόνα καταλήγει σὲ μιὰ κρίση χρηματοπιστωτικοποίησης. Εἶναι ἡ φάση τῆς χρηματοπιστωτικοποίησης ποὺ διευκολύνει τὴν μετάβαση στὸν ἑπόμενο ἡγεμόνα.
Ὁ Ἀρρίγκι χρονολογεῖ τὴν ἀπαρχὴ τῆς κυκλικῆς διαδικασίας στὶς ἰταλικὲς πόλεις-κράτη τοῦ 14ου αἰῶνα, μιὰ ἐποχὴ ποὺ τὴν ἀποκαλεῖ γέννηση τοῦ σύγχρονου κόσμου. Ἀπὸ τὴν ἕνωση τοῦ γενοβέζικου κεφαλαίου καὶ τῆς ἱσπανικῆς δύναμης ποὺ παρήγαγε τὶς μεγάλες ἀνακαλύψεις, παρακολουθεῖ τὴν πορεία μέσῳ τοῦ Ἄμστερνταμ, τοῦ Λονδίνου καί, τέλος, τῶν Ἡνωμένων Πολιτειῶν.
Κάθε φορὰ ὁ κύκλος εἶναι συντομότερος καὶ κάθε νέος ἡγεμόνας εἶναι μεγαλύτερος, πολυπλοκότερος καὶ ἰσχυρότερος ἀπὸ τὸν προηγούμενο. Καί, ὅπως ἀναφέραμε παραπάνω, κάθε ἕνας καταλήγει σὲ μία κρίση χρηματοπιστωτικοποίησης ποὺ σηματοδοτεῖ τὸ τελικὸ στάδιο τῆς ἡγεμονίας.
Ὁ Ἀρρίγκι ἐντόπισε τὸ πρῶτο κῦμα χρηματοπιστωτικοποίησης ποὺ ξεκίνησε γύρω στὸ 1560, ὅταν οἱ Γενοβέζοι ἐπιχειρηματίες ἀποσύρθηκαν ἀπὸ τὸ ἐμπόριο καὶ εἰδικεύτηκαν στὴν χρηματοδότηση, συνάπτοντας ἔτσι μιὰ συμβιωτικὴ σχέση μὲ τὸ Βασίλειο τῆς Ἱσπανίας. Τὸ ἑπόμενο κῦμα ξεκίνησε γύρω στὸ 1740, ὅταν οἱ Ὀλλανδοὶ ἄρχισαν νὰ ἀποσύρονται ἀπὸ τὸ ἐμπόριο γιὰ νὰ γίνουν “οἱ τραπεζίτες τῆς Εὐρώπης”. Ἡ χρηματοπιστωτικοποίηση στὴν Μεγάλη Βρετανία, τὴν ὁποία θὰ ἐξετάσουμε παρακάτω, ἐμφανίστηκε γύρω στὰ τέλη τοῦ 19ου αἰῶνα· γιὰ τὶς Ἡνωμένες Πολιτεῖες ξεκίνησε τὴν δεκαετία τοῦ 1970.
Ὁ ἴδιος ὁρίζει τὴν ἡγεμονία ως «τὴν δύναμη ἑνὸς κράτους νὰ ἀσκῇ λειτουργίες ἡγεσίας καὶ διακυβέρνησης σὲ ἕνα σύστημα κυρίαρχων κρατῶν». Κεντρικὸ ρόλο σὲ αὐτὴ τὴν ἔννοια παίζει ἡ ἰδέα ὅτι ἱστορικὰ ἡ διακυβέρνηση αὐτὴ συνδέεται μὲ τὸν μετασχηματισμὸ τοῦ τρόπου μὲ τὸν ὁποῖο λειτουργεῖ τὸ ἴδιο τὸ σύστημα σχέσεων μεταξὺ τῶν κρατῶν καὶ ἐπίσης ὅτι ἀποτελεῖται τόσο ἀπὸ αὐτὸ ποὺ θὰ ὀνομάζαμε γεωπολιτικὴ κυριαρχία ὅσο καὶ ἀπὸ ἕνα εἶδος πνευματικῆς καὶ ἠθικῆς ἡγεσίας. Ἡ ἡγεμονικὴ δύναμη ὄχι μόνο ἀνεβαίνει στὴν κορυφὴ τοῦ ἀνταγωνισμοῦ μεταξὺ τῶν κρατῶν ἀλλὰ στὴν πραγματικότητα σφυρηλατεῖ τὸ ἴδιο τὸ σύστημα πρὸς τὸ δικό της συμφέρον. Τὸ κλειδὶ γιὰ τὴν δυνατότητα ἐπέκτασης τῆς ἴδιας της ἰσχῦος τοῦ ἡγεμόνα εἶναι ἡ ἱκανότητα νὰ μετατρέπει τὰ ἐθνικά του συμφέροντα σὲ διεθνὴ συμφέροντα.
Οἱ παρατηρητὲς τῆς σημερινῆς ἀμερικανικῆς ἡγεμονίας θὰ ἀναγνωρίσουν τὸν μετασχηματισμὸ τοῦ παγκόσμιου συστήματος πρὸς ὄφελος τῶν ἀμερικανικῶν συμφερόντων. Ἡ διατήρηση μίας ἰδεολογικὰ φορτισμένης τάξης πραγμάτων “βασισμένη στοὺς κανόνες” – φαινομενικὰ πρὸς ὄφελος ὅλων – ταιριάζει ἀπόλυτα στὴν κατηγορία τῆς συγχώνευσης ἐθνικῶν καὶ διεθνῶν συμφερόντων. Ἐν τῷ μεταξύ, ὁ προηγούμενος ἡγεμόνας, οἱ Βρετανοί, εἶχαν τὴν δική τους ἐκδοχὴ ποὺ ἐνσωμάτωνε τόσο πολιτικὲς ἐλεύθερου ἐμπορίου ὅσο καὶ μία ἀντίστοιχη ἰδεολογία ποὺ ἔδινε ἔμφαση στὸν πλοῦτο τῶν ἐθνῶν ἔναντι τῆς ἐθνικῆς κυριαρχίας.
Ἐπιστρέφοντας στὸ ζήτημα τῆς χρηματοπιστωτικοποίησης, ἡ πρωτότυπη διαπίστωση τῆς κυκλικῆς της πλευρᾶς προῆλθε ἀπὸ τὸν Γάλλο ἱστορικὸ Φερνὰν Μπρωντέλ (Fernand Braudel), μαθητὴς τοῦ ὁποίου ἦταν ὁ Ἀρρίγκι. Ὁ Μπρωντὲλ παρατήρησε ὅτι ἡ ἄνοδος τῆς χρηματοπιστωτικῆς ως κυρίαρχης καπιταλιστικῆς δραστηριότητας μίας δεδομένης κοινωνίας ἦταν σημάδι τῆς ἐπικείμενης παρακμῆς της.
Ὁ Ἀρρίγκι υἱοθέτησε αὐτὴ τὴν προσέγγιση καί, στὸ μεῖζον ἔργο του μὲ τίτλο «Ὁ Μακρὺς Εἰκοστὸς Αἰῶνας», ἀνέπτυξε τὴ θεωρία του γιὰ τὸ κυκλικὸ πρότυπο τῆς ἀνόδου καὶ τῆς κατάρρευσης ἐντὸς τοῦ καπιταλιστικοῦ συστήματος, τὸ ὁποῖο ὀνόμασε “συστημικὸ κύκλο συσσώρευσης”. Σύμφωνα μὲ τὴν θεωρία αὐτή, ἡ περίοδος τῆς ἀνόδου βασίζεται στὴν ἐπέκταση τοῦ ἐμπορίου καὶ τῆς παραγωγῆς. Ἀλλὰ ἡ φάση φθάνει τελικὰ στὴν ὡριμότητα, ὅποτε γίνεται πιὸ δύσκολο νὰ ἐπανεπενδυθῇ κερδοφόρα τὸ κεφάλαιο σὲ περαιτέρω ἐπέκταση. Μὲ ἄλλα λόγια, οἱ οἰκονομικὲς προσπάθειες ποὺ ὤθησαν τὴν ἀνερχόμενη δύναμη στὴν κορυφή της γίνονται ὅλο καὶ λιγότερο κερδοφόρες, καθὼς ὁ ἀνταγωνισμὸς ἐντείνεται καί, σὲ πολλὲς περιπτώσεις, μέγα μέρος τῆς πραγματικῆς οἰκονομίας χάνεται στὴν περιφέρεια, ὅπου οἱ μισθοὶ εἶναι χαμηλότεροι. Οἱ αὐξανόμενες διοικητικὲς δαπάνες καὶ τὸ κόστος διατήρησης ἑνὸς διαρκῶς ἐπεκτεινόμενου στρατοῦ συμβάλλουν ἐπιπλέον.
Καὶ καταλήγουν στὴν ἔναρξη αὐτοῦ ποὺ ὁ Ἀρρίγκι ἀποκαλεῖ “σηματοδοτικὴ κρίση”, δηλαδὴ μίας οἰκονομικῆς κρίσης ποὺ σηματοδοτεῖ τὴν μετάβαση ἀπὸ τὴν συσσώρευση μέσῳ ὑλικῆς ἐπέκτασης στὴν συσσώρευση μέσῳ χρηματοπιστωτικῆς ἐπέκτασης. Ἀκολουθεῖ μία φάση ποὺ χαρακτηρίζεται ἀπὸ χρηματοπιστωτικὴ μεσιτεία καὶ κερδοσκοπία. Γίνεται νὰ εἰδωθῇ καὶ ὡς ἐξῆς: ἕνα ἔθνος, ἔχοντας ἀπωλέσει τὴν πραγματικὴ βάση τῆς οἰκονομικῆς του εὐημερίας, στρέφεται στὴν χρηματοπιστωτικὴ ὡς τὸ τελευταῖο οἰκονομικὸ πεδίο στὸ ὁποῖο μπορεῖ νὰ διατηρηθῇ ἡ ἡγεμονία. Ἡ φάση τῆς χρηματοπιστωτικοποίησης συνεπῶς χαρακτηρίζεται ἀπὸ ὑπερβολικὴ ἔμφαση στὶς χρηματοπιστωτικὲς ἀγορὲς καὶ τὸν χρηματοπιστωτικὸ τομέα.
Πῶς ἡ χρηματοπιστωτικοποίηση καθυστερεῖ τὸ ἀναπόφευκτο
Ὡστόσο, ἡ διαβρωτικὴ φύση τῆς χρηματοπιστωτικοποίησης δὲν εἶναι ἄμεσα ἐμφανὴς – γιὰ τὴν ἀκρίβεια, τὸ ἀντίθετο. Ὁ Ἀρρίγκι καταδεικνύει πῶς ἡ στροφὴ στὴν χρηματοπιστωτικοποίηση, ἡ ὁποία εἶναι ἀρχικὰ ἀρκετὰ ἐπικερδής, μπορεῖ νὰ προσφέρῇ μιὰ προσωρινὴ καὶ ἀπατηλὴ ἀνάπαυλα ἀπὸ τὴν πορεία τῆς παρακμῆς, ἀναβάλλοντας ἔτσι τὴν ἔναρξη τῆς τελικῆς κρίσης. Γιὰ παράδειγμα, ὁ κατεστημένος ἡγεμόνας τῆς ἐποχῆς, ἡ Μεγάλη Βρετανία, ἦταν ἡ χώρα ποὺ ἐπλήγη περισσότερο ἀπὸ τὴν λεγόμενη Μακρὰ Ὕφεση τοῦ 1873 – 1896, μιὰ παρατεταμένη περίοδο κακουχίας στὴν ὁποία ἡ βιομηχανικὴ ἀνάπτυξη τῆς Βρετανίας ἐπιβραδύνθηκε καὶ τὸ οἰκονομικό της κῦρος μειώθηκε. Ὁ Ἀρρίγκι τὴν προσδιορίζει ὡς “σηματοδοτικὴ κρίση” – τὸ σημεῖο τοῦ κύκλου ὅπου χάνεται ἡ παραγωγικὴ εὐρωστία καὶ ἀρχίζει ἡ χρηματοπιστωτικοποίηση.
Καὶ ὅμως, καθὼς ὁ Ἀρρίγκι παραθέτει τὸ βιβλίο τοῦ Ντέιβιντ Λάντες «Ὁ Προμηθέας Χωρὶς Δεσμά» τοῦ 1969, “ὡς διὰ μαγείας, ὁ τροχὸς γύρισε”. Τὰ τελευταῖα χρόνια τοῦ αἰῶνα οἱ ἐπιχειρήσεις βελτιώθηκαν ξαφνικὰ καὶ τὰ κέρδη αὐξήθηκαν. “Ἡ ἐμπιστοσύνη ἐπέστρεψε – ὄχι ἡ σποραδική, φευγαλέα ἐμπιστοσύνη τῶν σύντομων ἀνόδων ποὺ διανθίζαν τὸν ζόφο τῶν προηγούμενων δεκαετιῶν, ἀλλὰ μιὰ γενικὴ εὐφορία ποὺ εἶχε νὰ ἐξαπλωθῇ ἀπό… τὶς ἀρχὲς τῆς δεκαετίας τοῦ 1870… Σὲ ὅλη τὴν Δυτικὴ Εὐρώπη, τὰ χρόνια αὐτὰ παραμένουν ζωντανὰ στὴν μνήμη τους ὡς οἱ παλιὲς καλὲς μέρες – ἡ Ἐδουαρδιανὴ ἐποχή, la belle epoque”. Ὅλα ἔμοιαζαν καὶ πάλι σωστά.
Ὡστόσο, δὲν ὑπάρχει τίποτα μαγικὸ στὴν ξαφνικὴ ἀποκατάσταση τῶν κερδῶν, ἐξηγεῖ ὁ Ἀρρίγκι. Αὐτὸ ποὺ συνέβη εἶναι ὅτι “καθὼς ἡ βιομηχανική της ὑπεροχὴ μειώθηκε, ἡ χρηματοπιστωτική της θριάμβευσε καὶ οἱ ὑπηρεσίες της ὡς ναυτικὸ μεταφορέα, ἐμπόρου, ἀσφαλιστικοῦ μεσίτη καὶ διαμεσολαβητὴ στὸ παγκόσμιο σύστημα πληρωμῶν ἔγιναν πιὸ ἀπαραίτητες ἀπὸ ποτέ”.
Μὲ ἄλλα λόγια, ὑπῆρξε μεγάλη ἐπέκταση τῆς χρηματοπιστωτικῆς κερδοσκοπίας. Ἀρχικὰ μέγα μέρος τοῦ διευρυνόμενου χρηματοπιστωτικοῦ εἰσοδήματος προερχόταν ἀπὸ τόκους καὶ μερίσματα ποὺ παραγόντουσαν ἀπὸ προηγούμενες ἐπενδύσεις. Ἀλλὰ ὅλο καὶ περισσότερο ἕνα σημαντικὸ μέρος χρηματοδοτοῦταν ἀπὸ τὴν καλούμενη κατὰ τὸν Ἀρρίγκι “ἐγχώρια μετατροπὴ τοῦ ἐμπορευματικοῦ κεφαλαίου σὲ χρηματικὸ κεφάλαιο”. Ἐν τῷ μεταξύ, καθὼς τὸ πλεονάζον κεφάλαιο μετακινήθηκε ἀπὸ τὸ ἐμπόριο καὶ τὴν παραγωγή, οἱ πραγματικοὶ μισθοὶ στὴν Βρετανία ἄρχισαν νὰ μειώνονται ἀπὸ τὰ μέσα τῆς δεκαετίας τοῦ 1890 – σὲ ἀντιστροφὴ τῆς τάσης τῶν τελευταίων πέντε δεκαετιῶν. Μία νεοπλουτισμένη οἰκονομικὴ καὶ ἐπιχειρηματικὴ ἐλὶτ ἐν μέσῳ συνολικῆς μείωσης τῶν πραγματικῶν μισθῶν θὰ πρέπει νὰ θυμίζῃ κάτι στοὺς παρατηρητὲς τῆς σημερινῆς ἀμερικανικῆς οἰκονομίας.
Οὐσιαστικά, υἱοθετῶντας τὴν χρηματοπιστωτικοποίηση, ἡ Βρετανία ἔπαιξε τὸ τελευταῖο χαρτὶ ποὺ εἶχε γιὰ νὰ ἀποτρέψῃ τὴν αὐτοκρατορική της παρακμή. Ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα, ἀρχίζει ἡ καταστροφὴ τοῦ Α′ Παγκοσμίου Πολέμου καὶ ἡ ἐπακόλουθη ἀστάθεια τοῦ μεσοπολέμου, μία ἐκδήλωση τοῦ καλούμενου ‘συστημικοῦ χάους’ κατὰ Ἀρρίγκι – φαινόμενο ποὺ γίνεται ἰδιαίτερα ὁρατὸ στὴν διάρκεια τῶν σηματοδοτικῶν κρίσεων καὶ τῶν τελικῶν κρίσεων.
Ἱστορικά, παρατηρεῖ ὁ Ἀρρίγκι, τέτοιες καταρρεύσεις ἔχουν συνδεθεῖ μὲ κλιμάκωση σὲ ἄμεση πολεμικὴ σύρραξη – συγκεκριμένα, ὁ τριακονταετὴς πόλεμος (1618 – 1648), οἱ ναπολεόντειοι πόλεμοι (1803 – 1815) καὶ οἱ δυὸ παγκόσμιοι πόλεμοι. Εἶναι ἐνδιαφέρον καὶ κάπως ἀντιφατικό, ὅτι σὲ ἐκείνους τοὺς πολέμους δὲν βρέθηκαν ὡς συνήθως ὁ κατεστημένος ἡγεμόνας καὶ ὁ διεκδικητὴς σὲ ἀντίπαλες πλευρὲς (μὲ ἀξιοσημείωτη ἐξαίρεση τοὺς ἀγγλο-ὀλλανδικοὺς ναυτικοὺς πολέμους). Ἀντιθέτως, ἦταν συνήθως οἱ ἐνέργειες ἄλλων ἀντιπάλων ποὺ ἐπιτάχυναν τὴν ἄφιξη τῆς τελικῆς κρίσης. Ἀλλὰ ἀκόμη καὶ στὴν περίπτωση τῶν Ὀλλανδῶν καὶ τῶν Βρετανῶν, ἡ σύγκρουση συνυπῆρξε μὲ τὴν συνεργασία, καθὼς οἱ Ὀλλανδοὶ ἔμποροι ἔστρεφαν ὅλο καὶ περισσότερο τὰ κεφάλαιά τους στὸ Λονδίνο, ὅπου ἀπέφεραν καλύτερες ἀποδόσεις.
Ἡ Οὐὼλ Στρὴτ καὶ ἡ κρίση τοῦ τελευταίου ἡγεμόνα
Ἡ διαδικασία τῆς χρηματοπιστωτικοποίησης ποὺ προέκυψε ἀπὸ μία σηματοδοτικὴ κρίση ἐπαναλήφθηκε μὲ ἐκπληκτικὲς ὁμοιότητες στὴν περίπτωση τῆς διαδόχου της Βρετανίας, τῶν ΗΠΑ. Ἡ δεκαετία τοῦ 1970 ἦταν μία δεκαετία βαθιᾶς κρίσης γιὰ τὶς ΗΠΑ, μὲ ὑψηλὰ ἐπίπεδα πληθωρισμοῦ, ἀποδυνάμωση τοῦ δολλαρίου μετὰ τὴν ἐγκατάλειψη τῆς μετατροπῆς του σὲ χρυσὸ τὸ 1971 καί, ἴσως τὸ σημαντικότερο, ἀπώλεια τῆς ἀνταγωνιστικότητας τοῦ ἀμερικανικοῦ μεταποιητικοῦ κλάδου. Μὲ ἀνερχόμενες δυνάμεις ὅπως ἡ Γερμανία, ἡ Ἰαπωνία καί, ἀργότερα, ἡ Κίνα, ἱκανὲς νὰ τὶς ξεπεράσουν σὲ ἐπίπεδο παραγωγῆς, οἱ ΗΠΑ ἔφτασαν στὸ ἴδιο σημεῖο καμπῆς καί, ὅπως καὶ οἱ προκάτοχοί τους, στράφηκαν στὴν χρηματιστικοποίηση. Ἡ δεκαετία τοῦ 1970 ἦταν, σύμφωνα μὲ τὴν ἱστορικὸ Τζούντιθ Στάιν, ἡ “κομβικὴ δεκαετία” ποὺ “σφράγισε τὴν μετάβαση σὲ ὁλόκληρη τὴν κοινωνία ἀπὸ τὴν βιομηχανία στὴν χρηματοπιστωτική, ἀπὸ τὸ ἐργοστάσιο στὸ χρηματιστήριο”.
Αὐτό, ἐξηγεῖ ὁ Ἀρρίγκι, ἐπέτρεψε στὶς ΗΠΑ νὰ προσελκύσουν τεράστια ποσὰ κεφαλαίων καὶ νὰ κινηθοῦν πρὸς ἕνα μοντέλο χρηματοδότησης ἐλλείματος – μία αὐξανόμενη ὑπερχρέωση τῆς ἀμερικανικῆς οἰκονομίας καὶ τοῦ ἀμερικανικοῦ κράτους πρὸς τὸν ὑπόλοιπο κόσμο.
Ἀλλὰ ἡ χρηματοπιστωτικοποίηση ἐπέτρεψε ἐπίσης στὶς ΗΠΑ νὰ ἀναπληρώσουν τὴν οἰκονομικὴ καὶ πολιτική τους δύναμη στὸν κόσμο, ἰδίως καθὼς τὸ δολλάριο ἑδραιώθηκε ὡς παγκόσμιο συναλλαγματικὸ ἀποθεματικό. Αὐτὴ ἡ ἀναβολὴ ἔδωσε στὶς ΗΠΑ τὴν ψευδαίσθηση τῆς εὐημερίας στὰ τέλη τῆς δεκαετίας τοῦ 1980 καὶ τὴν δεκαετία τοῦ ’90, ὅταν, ὅπως λέει ὁ Ἀρρίγκι, “ὑπῆρχε αὐτὴ ἡ ἰδέα ὅτι οἱ Ἡνωμένες Πολιτεῖες εἶχαν ‘ἐπιστρέψει’ ”. Ἀναμφίβολα, τὸ τέλος τοῦ κύριου γεωπολιτικοῦ ἀντιπάλου τους, τῆς Σοβιετικῆς Ἕνωσης, συνέβαλε στὴν ζωηρὴ αἰσιοδοξία καὶ τὴν αἴσθηση ὅτι ὁ δυτικὸς νεοφιλελευθερισμὸς εἶχε δικαιωθεῖ.
Ὡστόσο, κάτω ἀπὸ τὴν ἐπιφάνεια, οἱ τεκτονικὲς πλάκες τῆς παρακμῆς ἐξακολουθοῦσαν νὰ κατακερματίζονται, καθὼς οἱ ΗΠΑ ἐξαρτῶταν ὅλο καὶ περισσότερο ἀπὸ τὴν ἐξωτερικὴ χρηματοδότηση καὶ αὐξανόταν ὅλο καὶ περισσότερο ἡ μόχλευση στὴν φθινόμενη πραγματικὴ οἰκονομικὴ δραστηριότητα ποὺ μεταφερόταν γρήγορα σὲ ὑπεράκτιες καὶ ἀποψιλωνόταν. Καθὼς ἡ Οὐὼλ Στρὴτ ἀναδείχθηκε, πολλοὶ βασικοὶ ἀμερικανικοὶ οἰκονομικοὶ τομεῖς οὐσιαστικὰ ἀπογυμνώθηκαν γιὰ χάρη τοῦ χρηματοπιστωτικοῦ κέρδους.
Ἀλλά, ὅπως ἐπισημαίνει ὁ Ἀρρίγκι, ἡ χρηματοπιστωτικοποίηση ἁπλῶς καθυστερεῖ τὸ ἀναπόφευκτο καὶ αὐτὸ φἀνηκε καθαρὰ μόνον ἀπὸ τὰ μεταγενέστερα γεγονότα στὶς ΗΠΑ. Μέχρι τὰ τέλη τῆς δεκαετίας τοῦ 1990, ἡ ἴδια ἡ χρηματοπιστωτικοποίηση εἶχε ἀρχίσει νὰ δυσλειτουργῇ, ξεκινῶντας μὲ τὴν ἀσιατικὴ κρίση τοῦ 1997 καὶ τὸ ἐπακόλουθο σκάσιμο τῆς φούσκας τῶν dotcom, καὶ συνεχίζοντας μὲ τὴ μείωση τῶν ἐπιτοκίων ποὺ θὰ διόγκωνε τὴν φοῦσκα τῶν ἀκινήτων ποὺ πυροδοτήθηκε τόσο θεαματικὰ τὸ 2008. Ἔκτοτε, ὁ καταιγισμὸς τῶν ἀνισορροπιῶν στὸ χρηματοπιστωτικὸ σύστημα ἁπλῶς ἐπιταχύνθηκε καὶ μόνο μέσῳ ἑνὸς συνδυασμοῦ ὁλοένα καὶ πιὸ ἀπελπισμένων χρηματοπιστωτικῶν ταχυδακτυλουργιῶν – διογκώνοντας τὴν μία φοῦσκα μετὰ τὴν ἄλλη – καὶ τοῦ ἀπόλυτου ἐξαναγκασμοῦ ἐπέτρεψε στὶς ΗΠΑ νὰ παρατείνουν τὴν ἡγεμονία τους ἀκόμη καὶ λίγο περισσότερο ἀπὸ τὴν ὥρα τους.
Τὸ 1999, ὁ Ἀρρίγκι, σὲ ἄρθρο ποὺ συνέγραψε μὲ τὴν ἀμερικανίδα μελετήτρια Μπέβερλυ Σίλβερ, συνόψισε τὴν δυσχερὴ κατάσταση τῆς ἐποχῆς. Ἔχει περάσει ἕνα τέταρτο τοῦ αἰῶνα ἀπὸ τότε ποὺ γράφθηκαν αὐτὰ τὰ λόγια, ἀλλὰ θὰ μποροῦσαν κάλλιστα νὰ εἶχαν γραφθεῖ τὴν περασμένη ἑβδομάδα:
“Ἡ παγκόσμια χρηματοπιστωτικὴ ἐπέκταση τῶν τελευταίων εἴκοσι περίπου ἐτῶν δὲν εἶναι οὔτε ἕνα νέο στάδιο τοῦ παγκόσμιου καπιταλισμοῦ οὔτε ὁ προάγγελος μίας ‘ἐπερχόμενης ἡγεμονίας τῶν παγκόσμιων ἀγορῶν“. Ἀντίθετα, εἶναι τὸ πιὸ σαφὲς σημάδι ὅτι βρισκόμαστε ἐν μέσῳ μίας ἡγεμονικῆς κρίσης. Ὡς τέτοια, ἡ ἐπέκταση ἀναμένεται ὅτι θὰ εἶναι προσωρινὸ φαινόμενο ποὺ θὰ τελειώσει λιγότερο ἢ περισσότερο καταστροφικά… Ἀλλὰ ἡ τύφλωση ποὺ ὁδήγησε τὶς κυρίαρχες ὁμάδες τῶν [ἡγεμονικῶν κρατῶν τοῦ παρελθόντος] νὰ μπερδέψουν τὸ ‘φθινόπωρο’ μὲ μία νέα ‘ἄνοιξη’ τῆς… ἐξουσίας τους, σήμαινε ὅτι τὸ τέλος ἦρθε νωρίτερα καὶ πιὸ καταστροφικὰ ἀπ' ὅ,τι θὰ μποροῦσε σὲ διαφορετικὴ περίπτωση… Μία παρόμοια ἐθελοτυφλία εἶναι ἐμφανὴς καὶ σήμερα”.
Πρώιμος προφήτης ἑνὸς πολυπολικοῦ κόσμου
Στὸ ὕστερο ἔργο του, ὁ Ἀρρίγκι στράφηκε στὴν Ἀνατολικὴ Ἀσία καὶ ἐξέτασε τὶς προοπτικὲς γιὰ τὴν μετάβαση στὴν ἑπόμενη ἡγεμονία. Ἀπὸ τὴν μία πλευρά, ἀναγνώρισε τὴν Κίνα ὡς τὸν λογικὸ διάδοχο τῆς ἀμερικανικῆς ἡγεμονίας. Ὡστόσο, ὡς ἀντίβαρο σὲ αὐτό, δὲν ἔβλεπε ὅτι ὁ κύκλος ποὺ περιέγραψε θὰ συνεχιζόταν στὸ διηνεκὲς καὶ πίστευε ὅτι θὰ ἐρχόταν ἕνα σημεῖο ὅπου δὲν θὰ ἦταν πλέον δυνατὸ νὰ δημιουργηθῇ ἕνα κράτος μὲ μεγαλύτερες καὶ πιὸ ὁλοκληρωμένες ὀργανωτικὲς δομές. Ἴσως, ὑπέθεσε, οἱ ΗΠΑ ἀντιπροσωπεύουν ἀκριβῶς αὐτὴ τὴν ἐπεκτατικὴ καπιταλιστικὴ δύναμη ποὺ ὁδήγησε τὸν καπιταλιστικὸ τρόπο σκέψης στὰ γήινα ὅριά του.
Ὁ Ἀρρίγκι θεωροῦσε ἐπίσης ὅτι ὁ συστημικὸς κύκλος τῆς συσσώρευσης εἶναι φαινόμενο ἐγγενὲς στὸν καπιταλισμὸ καὶ δὲν μπορεῖ νὰ ἐφαρμοστῆ σὲ προκαπιταλιστικὲς ἐποχὲς ἢ σὲ μὴ καπιταλιστικοὺς σχηματισμούς. Ἀπὸ τὸ 2009, ὅταν πέθανε, ἡ ἄποψη τοῦ Ἀρρίγκι ἦταν ὅτι ἡ Κίνα παρέμενε ἀποφασιστικὰ μία μὴ καπιταλιστικὴ κοινωνία τῆς ἀγορᾶς. Τὸ ἐρώτημα πῶς θὰ ἐξελισσόταν παρέμενε ἀνοιχτὀ.
Ἂν καὶ ὁ Ἀρρίγκι δὲν ἦταν δογματικὸς ὡς πρὸς τὸ πῶς θὰ διαμορφωθεῖ τὸ μέλλον καὶ δὲν ἐφάρμοσε τὶς θεωρίες του ντετερμινιστικά, ἰδίως ὅσον ἀφορᾷ τὶς ἐξελίξεις τῶν τελευταίων δεκαετιῶν, μίλησε μὲ σθένος γιὰ αὐτὸ ποὺ στὴν σημερινὴ γλῶσσα θὰ μποροῦσε νὰ ὀνομαστεῖ ἀνάγκη προσαρμογῆς σὲ ἕναν πολυπολικὸ κόσμο. Σὲ ἄρθρο τοὺς τὸ 1999, ὁ ἴδιος καὶ ἡ Σίλβερ προέβλεπαν ὅτι “μία λίγο πολὺ ἐπικείμενη πτώση τῆς Δύσης ἀπὸ τὰ ἐπιβλητικὰ ὕψη τοῦ παγκόσμιου καπιταλιστικοῦ συστήματος εἶναι δυνατή, ἀκόμη καὶ πιθανή”.
Οἱ ΗΠΑ, πιστεύουν, “ἔχουν ἀκόμη μεγαλύτερες δυνατότητες ἀπὸ ὅ,τι ἡ Βρετανία πρὶν ἀπὸ ἕναν αἰῶνα νὰ μετατρέψουν τὴν παρακμάζουσα ἡγεμονία τους σὲ ἐκμεταλλευτικὴ κυριαρχία”. Ἂν τὸ σύστημα τελικὰ καταρρεύσει, “αὐτὸ θὰ γίνει κυρίως λόγω τῆς ἀντίστασης τῶν ΗΠΑ στὴν προσαρμογὴ καὶ τὴν προσαρμογή. Καὶ ἀντιστρόφως, ἡ προσαρμογὴ καὶ ἡ ἀποδοχὴ τῶν ΗΠΑ στὴν ἀνερχόμενη οἰκονομικὴ δύναμη τῆς περιοχῆς τῆς Ἀνατολικῆς Ἀσίας εἶναι ἀπαραίτητη προϋπόθεση γιὰ τὴν μὴ καταστροφικὴ μετάβαση σὲ μία νέα παγκόσμια τάξη”.
Τὸ ἂν θὰ ὑπάρξει τέτοια προσαρμογὴ μένει νὰ τὸ δοῦμε, ἀλλὰ ὁ Ἀρρίγκι ἀκοῦγεται μᾶλλον ἀπαισιόδοξος, ὑπογραμμίζοντας ὅτι κάθε ἡγεμόνας, στὸ τέλος τοῦ κύκλου τῆς κυριαρχίας του, βιώνει μία “τελικὴ ἔκρηξη” κατὰ τὴν ὁποία ἐπιδιώκει τὸ “ἐθνικό του συμφέρον χωρὶς νὰ λαμβάνῃ ὑπόψιν τὰ προβλήματα σὲ ἐπίπεδο συστήματος ποὺ ἀπαιτοῦν λύσεις σὲ ἐπίπεδο συστήματος”. Πιὸ εὔστοχη περιγραφὴ τῆς σημερινῆς κατάστασης πραγμάτων δὲν μπορεῖ νὰ ὑπάρξῃ.
Τὰ προβλήματα σὲ ἐπίπεδο συστήματος πολλαπλασιάζονται, ἀλλὰ τὸ τελὼν ὑπὸ προχωρημένη σκλήρωση παλαιὸ καθεστὼς (ancien régime) τῆς Οὐάσιγκτον δὲν τὰ ἀντιμετωπίζει.
Συγχέοντας τὴν χρηματοπιστωτικοποιημένη οἰκονομία του μὲ μία ἰσχυρὴ οἰκονομία, ὑπερεκτίμησε τὴν δύναμη τῆς χρήσεως σὰν ὅπλο τοῦ χρηματοπιστωτικοῦ συστήματος ποὺ ἐλέγχει, ἄρα βλέποντας καὶ πάλι ‘ἄνοιξη’ ἐκεῖ ποὺ ὑπάρχει μόνο ‘φθινόπωρο’. Αὐτό, ὅπως προβλέπει ὁ Ἀρρίγκι, ἁπλῶς θὰ ἐπισπεύσει τὸ τέλος.
ΕΝ ΕΙΔΕΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ
Τὸ ἀκόλουθο σχόλιο εἶναι ἀπὸ τὶς σημειώσεις μου, 4 Ἀπριλίου.
Ἐπιτρέψτε μου μία παρατήρηση: εἶναι φαινόμενο τοῦ προτεσταντισμοῦ. Ὁ πρώιμος προτεσταντισμὸς ἐμφανίζεται περίπου ἕναν αἰώνα πρὶν ἀπὸ τὴν ἔκρηξη τοῦ 1517 (ἴχνη του ἐντοπίζονται ἀκόμη σὲ μορφώματα ὅπως αὐτὰ τῶν “Καθαρῶν” στὴν Ἰσπανία, καὶ τῶν Βογομίλων στὴν περιοχὴ ποὺ ἀποτελεῖ τὴν σημερινὴ Βοσνία).
Οἱ κύκλοι ποὺ περιγράφει ὁ Ἀρρίγκι συνέβησαν σὲ προτεσταντικὲς χῶρες. Μόνον καὶ κατ’ ἀποκλειστικότητα. Καὶ εἶναι ἀδύνατον νὰ ὑπάρξουν κἂν – πόσο μᾶλλον νὰ συνεχισθοῦν – σὲ χῶρες ποὺ εἶναι ἐντελῶς ἄλλης κοσμοθεάσεως καὶ κουλτούρας… ἐν τέλει, πολιτισμοῦ.
Κατὰ τὴν γνώμη μου, ἡ Κίνα λοιπὸν θὰ ἀποτελέσει τὸ μεγάλο Σταμάτημα αὐτοῦ τοῦ νοσηροῦ κύκλου διαδοχῆς.
Ἐδῶ ταιριάζει καὶ ἡ πρόσφατη ρήση τοῦ Ρώσσου Προέδρου Πούτιν: «ὁ χορὸς τῶν βαμπὶρ φθάνει στὸ τέλος του».
Σχετικὰ ἄρθρα
